Του Νίκου Κουρμούλη
Με μια προσεκτικότερη ματιά στην κατακόρυφη άνοδο των μαύρων εκπροσώπων της τέχνης στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη (εκτός μουσικής), θα παρατηρήσουμε ότι η πλειονότητα προέρχεται πλέον από μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα. Και πάλι σήμερα, οι φωνές των φτωχών μαύρων πληθυσμών όχι μόνο υποεκπροσωπούνται, αλλά παραμένουν άφαντες. Κάπως έτσι συμβαίνει και στη λογοτεχνία.
«Βλέπετε ξεκάθαρα πως υπάρχουν δύο Χάρλεμ. Εκείνοι που ζουν στο Σούγκαρ Χιλ και οι άλλοι που μένουν στο Χόλοου, όπως η οικογένειά μου. Ανάμεσά μας, ένα μεγάλο κενό. Ημουν ένα λουστράκι που οι άλλοι πέρα στον λόφο δεν ήθελαν καν να έχουν σχέση μαζί του» έλεγε ήδη το 1984 ο Τζέιμς Μπόλντουιν σε συνέντευξη στον Τζούλιους Λέστερ για λογαριασμό των «New York Times Book Review».
Τους μήνες που ακολούθησαν τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ, εκατοντάδες εκδοτικοί οίκοι ανέσυραν μαύρους συγγραφείς από τα αρχεία τους. Μεγάλα συνδρομητικά κανάλια (Netflix, Amazon, Apple TV, Disney+ κ.λπ.) παρότρυναν μέσα από τις λίστες τους τους θεατές να βλέπουν μαύρες ταινίες και σίριαλ. Πολλές από αυτές θαυμάσιες, που έτυχαν και καλύτερης προβολής. H ίδια «τάση» είχε σημειωθεί και λίγα χρόνια νωρίτερα με τον φόνο του Μάικλ Μπράουν στο Φέργκιουσον. Και τότε επικράτησε παροξυσμός από ιδρύματα και φορείς, που επιμελούνται την τρέχουσα κουλτούρα. Διακήρυτταν παντού πως κατέχουν το λυσάρι της διαφορετικότητας. Σήμερα, οι όψεις της μαζικής κουλτούρας θεωρούνται το πεδίο εφαρμογής μετασχηματισμών, προς την κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Είναι πάντα έτσι;
Ο ΤΖΟΡΤΖ ΦΛΟΪΝΤ. Ενας κύριος λόγος που η μαζική κουλτούρα είναι προτεραιότητα της στρατηγικής μέσων και βιομηχανιών αποτελεί το δημογραφικό. Οι λευκοί υπερτερούν των μαύρων και στο πλαίσιο της αποκατάστασης ή της διόρθωσης των αδικιών που έχουν γίνει εις βάρος των μαύρων φτωχών πληθυσμών εντείνεται η προσπάθεια για προβολή όσο το δυνατόν πιο ψηλά πτυχών της μαύρης κουλτούρας. Μαύροι καλλιτέχνες όλων των κλάδων εισέρχονται αθρόα σε προσοδοφόρους τομείς της παραγωγής. Αυτό δεν θα συνέβαινε εάν ίσως ο Φλόιντ ήταν τώρα με την οικογένειά του. Ο οποίος μεγάλωσε μέσα στη στέρηση, σε ένα μπλοκ τούβλινων διαμερισμάτων όπου η βία ήταν καθημερινότητα. Εάν ξαναγεννιόταν, θα ήταν αμφίβολο να προσληφθεί κάπου αφού δεν είχε ούτε διδακτορικό, ούτε μεταπτυχιακό, ούτε καν βασική μόρφωση.
Σε μια εποχή που λανσάρεται ξανά το ζήτημα του βιώματος, που αυτή τη φορά πέρα από τον ταξικό προσανατολισμό, περιέχει τη λανθάνουσα ιδέα περί αυθεντικότητας, στις ΗΠΑ πληθαίνουν οι φωνές πως στη λογοτεχνία παρατηρείται η εγκαθίδρυση των «μεγαλοαστικών» τρόπων γραφής με άλλο χρώμα. Το πολιτισμικό μας σώμα δεν επινοείται αυτόματα με την άνοδο απλά μιας τάσης ή μιας κοινότητας καλλιτεχνών. Είναι μια μακρά διαδικασία – ανάλογα με τη διακύμανση της συγκυρίας -, που βρίσκεται σε πλήρη αναλογία με το τι αποφασίζεται να παραχθεί, γιατί και από ποιους. Επίσης τα περισσότερα καλλιτεχνικά επαγγέλματα ή κλίσεις (συγγραφέας, ηθοποιός, ζωγράφος) δεν συγκατατίθενται με τον φορμαλισμό της υψηλότατης πανεπιστημιακής μόρφωσης, όπως για παράδειγμα ο γιατρός ή ο δικαστής. Συγγενεύουν με τις χειροποίητες τέχνες που ξεπηδούσαν από την ενόρμηση και το ταλέντο. Τώρα, ακόμη κι αν εκδώσεις ένα βιβλίο χρειάζεται μια σειρά πτυχίων στο βιογραφικό.
ΤΟ ΡΕΤΙΡΕ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ. Από τα ονόματα που έλαβαν μέρος στις λίστες των μεγάλων βραβείων λογοτεχνίας παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια βλέπουμε την κατακόρυφη αύξηση υποψηφίων που είναι ήδη γνωστοί στις πανεπιστημιακές κοινότητες. Μάλιστα πρόκειται για συγγραφείς οι οποίοι έχουν πολύ υψηλή βαθμολογία στα ιδρύματα που φοιτούν ή έχουν αποφοιτήσει. Για να γίνεις γνωστός λογοτέχνης σήμερα φαίνεται πως πρέπει να ανήκεις de facto στο ρετιρέ των πανεπιστημίων. Οι μαύροι δημιουργοί πρέπει πρώτα να πείσουν ότι οι επιδόσεις τους θα είναι άψογες και δεύτερον να πετύχουν επαγγελματικά στον απόλυτο βαθμό. Η μάζα του μαύρου πληθυσμού, που απορρίπτεται από αυτό το excel της επιτυχίας, δεν ξέρουμε τι γράφει και εάν γράφει. Η καλλιτεχνική τους παρουσία τείνει να γίνει αόρατη. Ακολούθως και οι λευκοί, αν και έχουν περισσότερα προνόμια παραδοσιακά, χάνουν την επαφή με τη γνησιότητα των φωνών του περιθωρίου.
Το 2020 το περιοδικό «New Yorker» είχε στη λίστα του εννέα μαύρους συγγραφείς που αξίζει να διαβάσει κανείς. Πάνω από τους μισούς ανήκουν σε υψηλών στάνταρ ιδρύματα. Ετσι, τα τελευταία χρόνια η λογοτεχνία πλαισιοποιείται από την ακαδημαϊκή «λευκή αρχή» και με τη σειρά της απορροφά τάχιστα και την αφηγηματικότητα των μαύρων. Για παράδειγμα, ο πολυβραβευμένος Κόλσον Γουάιτχεντ είναι παιδί του Χάρβαρντ, ενώ μεγάλωσε στα Χάμπτονς. Το κορίτσι-θαύμα της αυτοβιογραφικής πρόζας, η Ροξάν Γκέι, παιδί του Γέιλ. Αμφότεροι με πάμπολλες υποτροφίες. Μια οπωσδήποτε αξιοζήλευτη ορατότητα, που την αντήλλαξαν με μια σειρά προβεβλημένων βιβλίων. Η γραφή των φτωχών μαύρων των εξαθλιωμένων ή εργατικών συνοικιών τείνει προς την εξαφάνιση. Μεγάλο μέρος της λευκής πλειοψηφίας στέκεται σαφώς με αλληλεγγύη σε ό,τι του μεταφράζει η «γυαλισμένη» μαύρη κουλτούρα.
ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ. Σύμφωνα με τη Στατιστική Υπηρεσία του υπουργείου Παιδείας των ΗΠΑ, βασικό πτυχίο έλαβε μόνο το 10% των μη προνομοιούχων μαύρων, ενώ το 90% των εύπορων μαύρων πήρε όχι μόνο βασικό πτυχίο, αλλά και σοβαρές προοπτικές ανέλιξης. Το 2015 ο ταλαντούχος συγγραφέας Τα-Νεχάσι Κόουτς (στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ο χορευτής του νερού», μτφρ.: Βάσια Τζανακάρη, Ικαρος) είχε γράψει αναλυτικά πως οι φτωχοί μαύροι εγκληματικοποιούνται ραγδαία. Αναρωτιούνταν πώς το «μαύρη κοινότητα» είναι γενικός και αόριστος όρος. Υπάρχει ανομοιομορφία και μέσα στους μαύρους και μέσα στη μαζική κουλτούρα και είναι και οικονομικής φύσης. Ο Τα-Νεχάσι Κόουτς υποστηρίζει πως ό,τι συμβαίνει στον φτωχό μαύρo δεν του ανήκει, ανήκει στη φυλή, που παλεύει για τον κοινωνικό χαρακτήρα της. Και σήμερα το στοίχημα πολλών μαύρων διανοουμένων είναι να βγουν στο φως οι γνήσιες γραφές και καλλιτεχνικές εκφράσεις των από κάτω, όπως συνέβη κάποτε με το μπλουζ και την τζαζ. Οχι όμως στον δρόμο για νέες αυθεντίες και εξιδανικεύσεις. Ενα μεγάλο ζήτημα που απευθύνεται πια στα θεμέλια της ανακατανομής των πόρων, ξεφεύγοντας από τον προσδιορισμό της ταυτότητας.