Το τελευταίο βρετανικό λεξικό που μετέφραζε τα αρχαία ελληνικά είχε κυκλοφορήσει στη βικτωριανή περίοδο – με αποτέλεσμα να μεταφράζει με μια μεγαλύτερη… κομψότητα – και αναλόγως μικρότερη ακρίβεια – τις λέξεις.
Πλέον, όλα αυτά θα ανήκουν στο μακρινό παρελθόν, με την κυκλοφορία ενός νέου λεξικού που χρειάστηκε 23 χρόνια για να δημιουργηθεί.
Είναι η πρώτη βρετανική προσπάθεια για μια φρέσκια ματιά στα αρχαία ελληνικά, σχεδόν 200 χρόνια από την τελευταία φορά, και υπόσχεται να είναι «απολύτως ξεδιάντροπο» για χάρη των σημερινών φοιτητών της κλασικής αρχαιότητας.
Ο εκλιπών ερευνητής Τζον Τσάντγουικ ήταν εκείνος που αποφάσισε το 1991 να επικαιροποιήσει το λεξικό των Χ.Γκ. Λίντελ και Ρόμπερτ Σκοτ, που είχε κυκλοφορήσει το 1889, το Intermediate Greek-English Lexicon.
Ήταν μια σύντομη εκδοχή ενός λεξικού που είχε κυκλοφορήσει το 1843 και που οι δύο μελετητές δεν είχαν τροποποιήσει ποτέ, με αποτέλεσμα να είναι γεμάτο με απαρχαιωμένους όρους, αλλά και βικτωριανές… σεμνές μεταφράσεις, των πολύ πιο αθυρόστομων, αυθεντικών αρχαιοελληνικών λέξεων.
Παρόλα αυτά, μέχρι και σήμερα είναι το πλέον διαδεδομένο λεξικό για τους σπουδαστές των αγγλικών σχολείων και πανεπιστημίων.
Αρχικά θεωρούνταν ότι το πρότζεκτ του Τσάντγουικ θα απαιτούσε μόλις πέντε χρόνια, όμως ο καθηγητής του Κέιμπριτζ, Τζέιμς Ντιγκλ, που ήταν τότε επικεφαλής της συμβουλευτικής επιτροπής, ανέφερε ότι σύντομα τους έγινε σαφές πως το βικτωριανό λεξικό ήταν υπερβολικά απαρχαιωμένο «ως προς τη σύλληψη, τον σχεδιασμό και το περιεχόμενο» και ότι η ομάδα θα έπρεπε να ξεκινήσει τη δουλειά από το μηδέν.
Ο Ντιγκλ και οι υπόλοιποι επιμελητές της έκδοσης ξεκίνησαν τότε έναν «ηράκλειο άθλο», ξαναδιαβάζοντας τα περισσότερα παραδείγματα που μπορούσαν να βρουν στην αρχαία ελληνική γραμματεία, από τον Όμηρο μέχρι τις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ.
Στη συνέχεια, μελέτησαν τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, για να δημιουργήσουν έναν σύγχρονο οδηγό για τους σημερινούς φοιτητές, για τα πραγματικά νοήματα των ελληνικών λέξεων και την εξέλιξή τους μέσα στον χρόνο. Το λεξικό είναι το πρώτο που έχει στηριχτεί αποκλειστικά σε νέες αναγνώσεις αρχαιοελληνικών κειμένων μετά το 1843.
«Στην αρχή του πρότζεκ ανέλαβα να διαβάσω όλα όσα είχαν γράψει οι συντάκτες του λεξικού. Σύντομα συνειδητοποίησα ότι αν είχα σκοπό να τελειώσω ποτέ, θα έπρεπε να αρχίσω να τα γράφω από την αρχή», θυμάται ο Ντιγκλ μιλώντας στον Guardian.
«Η στιγμή της μεγαλύτερης ανακούφισης και χαράς ήταν όταν κατάφερα να εγκρίνω τα τελευταία προσχέδια και να πω στον εκδότη ότι έχει τελειώσει και μπορεί να τυπωθεί. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πώς ένιωσα, όταν κατάλαβα ότι επιτέλους είχαμε φτάσει σε αυτό το σημείο. Κυριολεκτικά βούρκωσα από τη χαρά μου».
Το ολοκληρωμένο Αρχαιοελληνικό Λεξικό του Κέιμπριτζ είναι δίτομο και περιλαμβάνει περίπου 37.000 λήμματα των αρχαίων ελληνικών, που έχουν αντληθεί από 90 συγγραφείς και απλώνονται σε 1500 σελίδες.
Οι σύγχρονοι επιμελητές υπήρξαν «εντελώς ξεδιάντροποι», υποστηρίζει ο Ντιγκλ, με κάθε λέξη που «έκανε τα βικτωριανά μάγουλα να κοκκινήσουν». Το ρήμα «χέζω», για παράδειγμα, είχε μεταφραστεί από τους Λίντελ και Σκοτ ως «ανακουφίζομαι, κάνω την ανάγκη μου», ενώ πλέον έχει μεταφραστεί με… ακρίβεια. Αντίστοιχα, το ρήμα «βινέω» μεταφραζόταν ως «προκαλώ συνεύρεση», ενώ τώρα αποδίδεται ως… γαμώ. Το «λαικάζω» αναφερόταν ως «σχετίζομαι ερωτικά», ενώ πλέον η ερμηνεία του αναφέρει «προσφέρω πεολειχία» και η μετάφραση «γλείφω πουλιά».
Αντίστοιχη ανανέωση έχει συντελεστεί και για τις λέξεις που μεταφράζονταν με τρόπο που δεν ήταν μόνο απαρχαιωμένος, αλλά και προσβλητικός. Για παράδειγμα, οι Λίντελ και Σκοτ όριζαν την βλαύτη ως «ένα είδος παντόφλας που φορούν οι ομοφυλόφιλοι», ενώ τώρα περιγράφεται ως «ένα απλό υπόδημα, παντόφλα». Αντίστοιχα, ο «κροκωτός», δεν ορίζεται πια ως «κροκί μανδύας που φορούν οι ομοφυλόφιλες γυναίκες», αλλά ως «κροκί μανδύας (που φοριόταν από γυναίκες)».
Άλλη μια σημαντική διαφορά του νέου λεξικού, είναι ότι ξεκινά κάθε λήμμα αναφέροντας τη σημασία της ρίζας της κάθε λέξης, ενώ εκείνο του 19ου αιώνα ξεκινούσε με την πρώτη τους εμφάνιση στη λογοτεχνία. «Πάρτε για παράδειγμα τη λέξη “πόλις”», εξηγεί ο Ντιγκλ στον Guardian. «Το άρθρο μας αποκαλύπτει την ποικιλία των ερμηνειών που μπορεί να έχει η λέξη. Στις πρώτες της χρήσεις σήμαινε “ακρόπολη”, αργότερα απέκτησε πιο ευρεία ερμηνεία, “πόλη, κωμόπολη”, αλλά και “επικράτεια, χώρα”. Και πιο συγκεκριμένα, στην κλασική περίοδο σήμαινε “την πόλη ως πολιτική οντότητα, την πόλη-κράτος”. Επίσης, αναφερόμενη στους κατοίκους μιας πόλης, μπορούσε να σημαίνει “κοινότητα, σώμα πολιτών”».
Ο καθηγητής Ρόμπιν Όσμπορν, επικεφαλής του τμήματος κλασικών αρχαιοτήτων του Κέιμπριτζ, δήλωσε ότι το τμήμα έχει επενδύσει στο νέο λεξικό, με στόχο «να συμβάλει στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη διάρκεια του επόμενου αιώνα».
«Αυτό προσφέρει στους φοιτητές έναν πόρο, που θα τους επιτρέψει να αποκτήσουν πιο ασφαλή και εύκολη πρόσβαση στα αρχαία ελληνικά», επισημαίνει ο Όσμπορν. «Έχει τεράστια σημασία να συνεχίσουμε να ερχόμαστε σε επαφή με την αρχαία ελληνική γραμματεία, αντιμετωπίζοντάς την όχι ως κείμενα κολλημένα σε έναν χαμένο κόσμο, αλλά σε σύνδεση με τον κόσμο εντός του οποίου ζούμε».
Πάντως ο Ντιγκλ δεν έχει σκοπό να ασχοληθεί ξανά με τη συγγραφή λεξικών. «Όχι, όχι, όχι, όχι, όχι», λέει χαρακτηριστικά στον Guardian. «Τέλειωσα με μια απίστευτη αίσθηση ανακούφισης και χαράς – επί 15 χρόνια δεν έκανα τίποτα άλλο, πραγματικά είχε κυριεύσει τη ζωή μου».